Wróbel nadal określany jest przez Tomiałojcia i Stawarczyka (2003) jako bardzo liczny ptak lęgowy. W Polsce w zasadzie gnieździ się tylko w zamieszkanych przez człowieka osiedlach miejskich i wiejskich. Lęgi poza ludzkimi osadami stwierdzano wyjątkowo (w dużych gniazdach innych ptaków, na drzewach lub w norkach brzegówek) (Tomiałojć, Stawarczyk 2003, Bocheński 2005). W budynkach gnieździ się w szparach w elewacji, za rurami spustowymi, pod parapetami, w stropodachach (Luniak 2008b, obserwacje własne). W Polsce wróbel w ciągu sezonu lęgowego odbywa zwykle 2-3 lęgi. Miejsca gniazdowe zajmuje na początku marca, a ostatnie pisklęta opuszczają gniazda zazwyczaj w sierpniu (Luniak 2008b). Jest ptakiem wybitnie osiadłym (Tomiałojć, Stawarczyk 2003).
Wróbel, fot. M.Luniak
Wróbel przeżywa ostatnio kryzys w Europie, w tym także w Polsce. O trendzie spadkowym w populacji wróbla donosi wielu autorów (m.in. Luniak i in. 2001, Siriwardena i in. 2002, Summers-Smith 2005, Węgrzynowicz 2006, De Laet, Summers-Smith 2007, Biaduń 2008, Dulisz, Zasitko 2008, Luniak 2008a). W Europie wróbel staje się gatunkiem zagrożonym (Baillie i in. 2007 za Peach i in 2008). Najwięcej wiadomo o sytuacji wróbla w Europie zachodniej. W Holandii został umieszczony na Czerwonej Liście jako gatunek zagrożony (Louwe-Kooijmans 2006 za De Laet 2006). W ostatnich latach został umieszczony na liście gatunków priorytetowych w Planie na rzecz Bioróżnorodności w Wielkiej Brytanii (Baillie i in. 2007 za Peach i in 2008). W Wielkiej Brytanii od roku 1977 do 2003 nastąpił spadek liczebności wróbla o 68% (Baillie i in. 2006 za Shaw i in. 2008). Spowodowało to umieszczenie wróbla na Czerwonej Liście gatunków (Gregory i in. 2003 za Shaw i in. 2008). Od połowy lat 70. spadek liczebności wróbla w Wielkiej Brytanii wyniósł 47% na terenach rolniczych, i około 60% na terenach miejskich i podmiejskich (Robinson i in. 2005 za Murgui 2009).
W północno-zachodniej Europie najmniejszy spadek liczebności wróbla odnotowano w niewielkich miejscowościach, wsiach (De Laet, Summers-Smith 2007). De Laet i Summers-Smith (2007) analizujący sytuację wróbla w północno-wschodniej Europie uważają, że istnieją dwa niezależne zjawiska, dotyczące spadków liczebności dwóch osobnych subpopulacji (miejskiej i niemiejskiej). Badania wskazują, że pomiędzy wróblami krajobrazu rolniczego i zabudowanego jest jedynie niewielki kontakt (Summers-Smith i Thomas 2002 za De Laet, Summers-Smith 2007). Jako powód zmniejszania się liczebności wróbla (oraz innych ptaków krajobrazu rolniczego) na terenach wiejskich podaje się intensyfikację rolnictwa (Newton 2004, Summers-Smith 2005, De Laet, Summers-Smith 2007), która prowadzi do mniejszej dostępności pokarmu.
W wielkich miastach liczebność wróbla zmniejsza się jeszcze bardziej niż na terenach pozamiejskich. W miastach spadek liczebności jest największy i najgwałtowniejszy. Największe spadki liczebności notuje się w centrach miast (Summers-Smith 2003; Siriwardena i in. 2002). W centrach miast takich jak Londyn, Glasgow (De Laet, Summers-Smith 2007), Edynburg (Dott and Brown 2000 za De Laet, Summers-Smith 2007), Dublin (De Laet, Summers-Smith 2007), Hamburg (Mitschke i in.1999 za De Laet, Summers-Smith 2007), Gandawa, Antwerpia i Bruksela (De Laet, Summers-Smith 2007) spadek liczebności wróbla jest dramatyczny, niemal do poziomu wyginięcia gatunku. W Londynie i Hamburgu liczebność wróbla zmniejszyła się o około 80% (Luniak 2008a).
Być może przyczyny spadku liczebności wróbla są różne. Poczynając od lat ’20 XX wieku z miast wycofano konie, zastępując je samochodami. Zniknęło więc jedno ze źródeł pożywienia: owies w końskich odchodach. Prawdopodobnie było to pierwszą przyczyną spadku liczebności wróbla (Summers-Smith 2005). Co więcej samochody powodowały znaczną śmiertelność młodych ptaków (Bergtold 1921 za De Laet, Summers-Smith 2007). Peach i współautorzy (2008) również piszą o zwiększonym natężeniu ruchu a także ubywaniu terenów zielonych jako o przyczynach spadku liczebności wróbla. Zwraca się także uwagę na szkodliwość spalin samochodowych (Summers-Smith 2003, Peach i in. 2008). Zanieczyszczenia i zanikanie terenów zielonych w miastach mogą wpływać na wróbla przede wszystkim poprzez zmniejszanie ilości oraz jakości dostępnego pokarmu. Wielu autorów za główną przyczynę tak dużego spadku liczebności wróbla w Europie uważa brak wystarczającej liczby miejsc gniazdowania związany z modernizacja budownictwa (m. in. Siriwardena i in. 2002, Summers-Smith 2003, Tomiałojć, Stawarczyk 2003, Bokotey, Gorban 2005, Luniak 2008a, 2008b).
Mimo ogólnoeuropejskiego spadku liczebności wróbla są jednak miejsca w Europie, gdzie nie obserwuje się takiego zjawiska, np. Szkocja i Walia. Pojawiły się nawet dane o wzroście liczebności wróbla w Szkocji i Walii (Crick i in. 2002 za De Laet, Summers-Smith 2007). Są też duże miasta, gdzie liczebność wróbli nie spada, np: Manchester (Prowse 2002 za De Laet, Summers-Smith 2007),Paryż (McCarthy 2000 za De Laet, Summers-Smith 2007), Berlin (Bohner, Witt 2007). Chociaż w Niemczech wróbel jest umieszczony na Czerwonej Liście jako gatunek prawie zagrożony, to populacja wróbla w Berlinie nie wykazuje tendencji do spadku liczebności, charakterystycznych dla populacji wielu innych wielkich miast Europy od lat ’70 (Bohner 2007). Bohner (2007) uważa, że na tak dobrą sytuację wróbla w Berlinie może mieć wpływ kilka czynników. Jest tu duża liczba potencjalnych miejsc lęgowych w budynkach a dodatkowo berlińskie wróble akceptują skrzynki lęgowe (Grasnick 2007 za Bohner 2007). Wróble są powszechnie znane i lubiane przez mieszkańców miasta (Kubler 2005 za Bohner 2007). W Berlinie jest duża dostępność pożywienia (odpadki, dokarmianie, niekoszona trawa przy drogach), w tym także dużej liczby bezkręgowców (które są ważne szczególnie dla piskląt).
Gradient zagęszczenia wróbla wzrasta z Hamburga, poprzez Berlin do Warszawy (Witt i in. 2005). W Warszawie jeszcze niedawno był określany jako „masowy gatunek lęgowy”, a jego liczebność szacowano na 50-150 tys. par (Luniak i in. 2001). Chociaż w Warszawie jest go więcej niż w miastach niemieckich, to i tak odnotowano tu duży spadek liczebności (o prawie 40%) (Luniak 2008b). Jest on porównywalny do spadku odnotowanego w Hamburgu (Węgrzynowicz 2006). Rezultaty badań warszawskiej populacji wróbla potwierdzają ogólnoeuropejskie trendy dużego spadku liczebności. Tendencja spadkowa jest charakterystyczna dla całej polskiej populacji wróbla. Również na wschodzie naszego kraju spadła liczebność wróbla. W Lublinie odnotowano 3-krotne zmniejszenie liczebności populacji (Biaduń 2008). Jego liczebność w Polsce zmniejsza się od lat ’80 (Tomiałojć, Stawarczyk 2003).
Znacznie mniej wiadomo o sytuacji wróbla na wschodzie Europy. We Lwowie liczebność tego gatunku najprawdopodobniej spada, chociaż jest on tam nadal najbardziej rozpowszechnionym gatunkiem. Tu również jako prawdopodobne przyczyny spadku liczebności podawane są: modernizacja budownictwa, zmniejszanie się terenów zielonych, nieużytków, dostępnych odpadków jedzenia, ale także nocne wybuchy petard, które płoszą ptaki (Bokotey, Gorban 2005). Jego zagęszczenia są we Lwowie podobne do tych z Warszawy i Lublina.
Warte zauważenia jest jak bardzo różnią się wyniki badań dotyczących występowania wróbli w różnego typu miejscach w różnych miastach. Przykładowo w badaniach Chamberlaina zagęszczenia wróbli były największe na terenach działek, a udział powierzchni działek na terenie badawczym był dobrym predyktorem występowania wróbli w danym miejscu (Chamberlain i in. 2007b). Z kolei w badaniach Luniaka i Węgrzynowicza (2009) w Warszawie wróbel na terenie ogródków działkowych osiągał najmniejsze zgęszczenia w porównaniu do parków oraz do osiedli gdzie był najliczniejszy. Również w Lublinie stwierdzono szczególnie duże zagęszczenia wróbli na osiedlach (Biaduń 1999 za Węgrzynowicz 2006). W badaniach warszawskich dokładnie przeciwnie rozkładały się zagęszczenia mazurka, który najliczniej występował na działkach i najwyraźniej dopiero rozpoczął kolonizację osiedli (Luniak, Węgrzynowicz 2009). Niestety również liczebność mazurka w wielu polskich miastach spada (m. in. Luniak i in. 2001, Tomiałojć, Stawarczyk 2003, Biaduń 2008, Dulisz, Zasitko 2008). Być może jest to spowodowane właśnie zmniejszaniem się udziału zieleni na terenie miast, które to zjawisko opisywane jest w literaturze także jako mogące mieć wpływ na zmniejszanie się liczebności wróbla.
Podsumowując trzeba podkreślić, że mimo niezłej sytuacji wróbla w kilku miejscach w Europie, jego sytuacja na tym kontynencie nie jest dobra, a w większości populacji występuje znaczny trend spadkowy. Przyczyn kryzysu europejskiej populacji wróbla upatruje się przede wszystkim w braku miejsc gniazdowych oraz odpowiedniego (jeśli chodzi o ilość i jakość) pożywienia.
Autor: Dorota Zielińska
Artykuł powstał w ramach projektu „Ochrona ptaków w budynkach” sfinansowanego ze środków Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej.
Jeśli uważasz, że działalność Stołecznego Towarzystwa Ochrony Ptaków jest cenna i warta wsparcia, Wpłać darowiznę!